• header07.jpg
  • header03.jpg
  • header04.jpg
  • header09.jpg
  • header05.jpg
  • header06.jpg
  • header01.jpg

Regio 'de Kempen' : 7 september 2018

 image-2018-09-08-2.jpg

 Op de knieën dan maar. Even aarzel ik. Mijn verrekijker hangt als een stuk lood om mijn nek en ik zie mijn telefoon al ergens tussen de gewelven liggen. Maar Bas zag er eentje vliegen. Een Grootoor. Een van de twee soorten die we eerder deze zomer in Hongarije hadden gemist. Een week lang mistnetten ophangen over kabbelende beekjes in Aggtelek NP had prachtige soorten opgeleverd, maar de Grootoren hadden zich niet laten foppen. 

Mijn vader en ik lopen een dagje mee met Bas Dielen. Elk jaar speurt hij – samen met zijn collega’s – de kerkenzolders van de Kempen af. We starten in Budel waar we worden opgewacht door Harry en Harry. Terwijl wij ons een weg banen door het voor ons nog tamelijk onbekende terrein van smalle wenteltrappen, kwetsbaar stucwerk, lage plafonds en onverwachte dwarsbalken, controleren zij de nestkasten voor de Kerkuil. Wij hebben meer succes dan zij: Bas spot de eerste Grijze Grootoorvleermuis in een kleine nis. Zijn/haar kermerkende zwarte snuitje staart ons nieuwsgierig aan. Maar waar zijn de oren?

Onze tweede bestemming is de Achelse Kluis. Terwijl het bier in de weekenden rijkelijk vloeit op de binnenplaats van de abdij, maakt het klooster nu een vervallen indruk. De perfecte plaats voor een vleermuis, zou je zeggen! Al op de benedenverdieping komen we twee Grijze en een Gewone Grootoorvleermuis tegen. Helaas blijft het daarbij: volgens de pastor is het te gevaarlijk om de zolder – waar in voorgaande jaren een mooie kolonie van Grijzen werd aangetroffen – te betreden. Teleurgesteld lopen we terug naar de auto. A bad day for science.

In de kerk in Borkel huist een mooie – en stabiele – kolonie van Gewone Grootoorvleermuizen. Bas telt er 40. Mijn vader en ik blijven steken bij de eerste acht. In elkaars verlengde zitten ze knus tegen de zijwand geplakt. De oren laten zich eindelijk zien: een mooi staaltje evolutie! Een voor een maken de vleermuizen zich los van de wand. Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat onze aanwezigheid toch wat verstoring oplevert. We sluiten de deur en de duisternis keert weder. 

De andere tellers – René en Mark – treffen we vervolgens in Valkenswaard. Onder het genot van een, twee, drie stukken appeltaart doet iedere groep verslag. Een record in Dommelen. Verwarring over Sterksel. Hoe zit het nu met dat Excelbestand?

Na de lunch vertrekken we naar Heeze. Bas verkent in een sneltreinvaart de zolders, terwijl mijn vader en ik wat beduusd aan het bijkomen zijn van klokslag half twee. Timing bij het kerkzoldertellen is zonder meer belangrijk, zo blijkt nu. Weer twee Grijzen, waarvan een zich prachtig laat fotograferen. 

 image-2018-09-08.jpg

Soerendonk vormt het slotstuk. Mijn vader en ik zijn op het hart gedrukt om deze zolder in ieder geval te bezoeken. De kerk in Soerendonk huisvest momenteel 36 Grijze Grootoorvleermuizen: een prachtig aantal. De zolder brengt me terug naar Hongarije: de penetrante geur van guano, een drukkende warmte en een wolk van stof. Omringd door deze unieke beestjes. Op het koor geniet ik even na: dit zie je toch niet elke dag. De koster grapt dat de pastor toch – onverwacht – een hechte aanhang heeft. 

We bedanken Bas voor deze mooie dag. Het fantaseren over onze volgende excursie kan beginnen. Thuis sla ik de Dietz/Von Helversen/Nill erop na. De Gewone en Grijze Grootoorvleermuis zijn sympatrisch, maar de evolutionaire achtergrond daarvan is nog onbekend. Mijn nieuwsgierigheid is geprikkeld.

Geschreven door Marit Vink, dochter van ons werkgroeplid Anton Vink.

Foto's door Anton Vink

Nu de zomer aan haar einde komt en de schemer eerder invalt is het laat in de avond donker en stil op straat. Alhoewel… stil? Dat lijkt vaak maar zo. Terwijl u rond elf uur ’s avonds nog even de hond uitlaat twitteren hitsige vleermuizen er boven uw hoofd op los: voor hen is de paartijd aangebroken.

Rosse vleermuis lokt vrouwtjes naar zijn paarverblijfplaats.
Foto: Roepende rosse vleermuis. (Foto: Erik Korsten, Zoogdiervereniging / VLMWGNB)

Om in het donker op insecten te kunnen jagen maken vleermuizen slim gebruik van echolocatie: ze maken met hun stembanden korte piepjes en luisteren of deze terugkaatsen (echo’s) van objecten en insecten in de ruimte om hen heen. Wij horen daar niks of nauwelijks wat van: de geluiden die vleermuizen voor echolocatie maken zijn ultrasoon (van circa 18 kHz tot aan 140 kHz) en liggen dus boven onze gehoorgrens (ongeveer tussen 4 en 18 kHz). Om nergens tegen aan te vliegen moet dat echolocatiezintuig razendsnel werken. Vleermuizen roepen vaak 10 tot 100 piepjes per seconde en creëren daarmee voortdurend een echobeeld dat zo nauwkeurig is dat ze zelfs een spinnendraad kunnen zien en ontwijken. Zoiets als Daphne Schippers die geblinddoekt, tikkend met een blindenstok de 100 meter sprint door de Kalverstraat doet, en toch iedereen weet te ontwijken.

Vleermuizen gebruiken hun stembanden en oren niet alleen om te oriënteren, maar ook om onderling te communiceren. Dat doen ze op allerlei momenten, maar het meest duidelijk en best hoorbaar in de nazomer- en herfst. Dan is het voor veel vleermuizen in Nederland de paartijd en twitteren vooral de mannen er lustig op los. Met lieve woordjes proberen ze vrouwtjes te lokken en met ferm geroep verjagen ze andere mannen uit het territorium. Deze baltsgeluiden liggen vaak net op onze gehoorgrens  (12-25 kHz) en als we ze al horen klinken ze als weinig interessante korte tikjes of trillertjes. Met bepaalde typen vleermuisdetectors kunnen we echter deze geluiden vertragen en beter begrijpen wat er bij balts voor een vleermuis te horen is. Dan blijkt dat vleermuizen de nacht vullen met mysterieus gezang.

Link naar video 'Geluiden Baltsende Vleermuizen'

Terwijl gewone dwergvleermuizen een redelijk eenvoudige roepje hebben zingen ruige dwergvleermuizen vanuit hun boomholte, of vanonder een dakpan best een complex lied. Het bestaat meestal uit drie delen: "tjoetjoetjoetjoe….tsjiep…..tjutjutjioe", soms gevolgd door een zangerig en herhaald "djuuudjiedjoe".

Mannen rosse vleermuizen kennen eigenlijk twee soorten liedjes in de paartijd. Het eerste is een monotoon langgerekte werfroep (als een duikboot) en is kenmerkend voor de balts. Zodra er dan een andere rosse vleermuis in de buurt komt schakelt hij over op oorverdovende en zeer variabele trillers en toonladdertjes. Ook de normaal fluisterstille grootoorvleermuis kan er in de paartijd flink op los bulderen.

Voor Nederlandse vleermuisonderzoekers is het meestal pas na oktober optredende baltsgedrag van de tweekleurige vleermuis een soort van heilige graal. Het aantal waarnemingen van deze zeldzame vleermuis neemt in Nederland toe, maar zijn baltsroep is hier nog maar één keer met zekerheid gehoord. Waarschijnlijk een kwestie van tijd en volharding.

Tekst: Erik Korsten & Glenn Lelieveld, Zoogdiervereniging.
Video: met foto's van Erik Korsten en geluiden van Erik Korsten, Marc vd Valk en Ingemar Ahlén.

Ussurische buisneusvleermuisUssurische buisneusvleermuis (Bron: Wikipedia gebruiker Pxc06142)Afgelopen weken is in het toonaangevende tijdschrift Nature gepubliceerd dat de Ussurische buisneusvleermuis op een wel erg bijzonder manier overwintert, namelijk opgerold als balletje in de sneeuw.

Van veel vleermuizen op het noordelijk halfrond weten we dat ze een winterslaap houden. In de winter, als er geen insecten zijn om te eten, verhuizen ze naar grotten, bunkers, ijskelders of kruipen ze diep weg in boomholten of gebouwen. De in de bergen van Japan en Korea voorkomende Ussurische buisneusvleermuis (Murina ussuriensis) heeft echter een hele andere voorkeur.

Deze kleine soort is ongeveer zo groot als onze dwergvleermuis (slechts vier tot acht gram!). Hij heeft een dichte vacht die gedeeltelijk ook de vleugels bedekt. Bekend is dat deze buisneusvleermuis in de zomer graag in boomholten en tussen de dode bladeren in bomen verblijft. Waar hij de winter doorbrengt was een groot raadsel, totdat een aantal dieren werd gevonden in een berg sneeuw. "Geen incident maar een bewuste overwinteringsstrategie", zo schrijft een groep Japanse onderzoekers in het laatste nummer van het toonaangevende blad Nature*.

De onderzoekers doken in de geschiedenis van deze verhalen en gingen in de winter actief op zoek naar Ussurische buisneusvleermuizen. Ze ontdekten dat de meeste waarnemingen van deze vleermuizen in de sneeuw waren gedaan in de lente, als de sneeuw begon te smelten. De vleermuizen lagen dan, als een balletje opgerold, in een ondiep kuiltje of gangetje in de sneeuwlaag. Dat betekent dat de dieren vóór de sneeuw ging smelten nog dieper in de sneeuw zaten. Van één dier werd ook waargenomen dat het in december diep in een sneeuwlaag zat, en pas in april weer tevoorschijn kwam en wegvloog.

 Ussurische buisvleermuis overwintert in een holletje in de sneeuwUssurische buisvleermuis overwintert in een holletje in de sneeuw (Bron: Hirakawa, H. & Y. Nagasaka. 2018)

Nader onderzoek leerde de onderzoekers dat de vleermuizen bij de invallende koude de eerste, nog zachte, sneeuwlaag opzoeken en zich daar ingraven. Daar laten ze hun lichaamstemperatuur zakken tot de omgevingstemperatuur. Door nieuwgevallen sneeuw wordt de sneeuwlaag boven hen dikker en raken ze meer ingesneeuwd. Omdat overwinterende vleermuizen periodiek even wakker zijn en daarbij opwarmen zakken ze nog dieper weg in de sneeuw. Daar zitten ze veilig voor de strengste vorstperioden. Als het boven de sneeuw meer dan tien graden vriest, is het bij de vleermuizen rond het vriespunt. Ideaal om lang energie te besparen.

Hebben we in Europa ook vleermuizen die op zulke merkwaardige plaatsen overwinteren? Dat zou best kunnen. We hebben in ieder geval vleermuizen die in de buurt komen: zo is de ruige dwergvleermuis een soort die in de winter regelmatig in stapels brandhout wordt gevonden. Wie weet wat we vinden als we wat verder zoeken…

Meer informatie

*Hirakawa, H. & Y. Nagasaka. 2018. Evidence for Ussurian tube-nosed bats (Murina ussuriensis) hibernating in snow. In: Nature. Scientific Reports (2018) 8: 12047

Midden in de vakantieperiode togen zo'n 25 leden van Vleermuiswerkgroep Noord Brabant en andere belangstellenden naar gemeenschapshuis De Wis in Castenray, Noord Limburg om een videolezing van nieuw werkgroeplid Jan Jeucken bij te wonen over de kraamkolonie  Laatvliegers in de zeer nabij gelegen kerk van Castenray.

Jan Jeucken.jpg

De avond werd gestart door Kyllian van Breemen die ruim een 3/4 uur durende lezing gaf over al het werk dat beide heren hadden gedaan om de laatvliegers, die gezenderd werden door Thijs Molenaar van Regelink Ecologie, te volgen naar hun verblijfplaatsen ná hun verblijf op de kraamzolder. Kyllian vertelde, aan de hand van vele grafieken en tabellen, vermakelijk over alles wat ze op hun nachtelijke- èn dagelijkse zoektochten hadden meegemaakt o.a. met de bewoners van de huizen waar de vleermuizen zich ophielden. Al dat speurwerk had hen weer genoeg informatie opgeleverd zodat ze weer genoeg vragen bij elkaar hebben verzameld om nog zo'n telemetrie-sessie te verantwoorden. Nu maar hopen dat de provincie Limburg hun aanvraag honoreert; ze leveren de broodnodige informatie over deze illustere vleermuissoort. 

image-2018-09-01-4.jpg

Daarna was het tijd voor de kostbare hobby van Jan Jeucken. Jan heeft verschillende jaren geleden bedacht dat hij, na zijn carrière in vissenonderzoek, zich wilde inzetten voor het onderzoek van de kolonie Laatvliegers die al jaren huist in de Castenrayse kerkzolders. Bij dit onderzoek leek het Jan nuttig om infrarood camera's te plaatsen. Verschillende instanties heeft hij benaderd voor de nodige financiering, de sleutel van de kerk had ie inmiddels al van de koster gekregen dus Jan kon wat dat betreft zijn gang gaan. Het bestuur van de parochie legde hem geen stro breed in de weg, iets wat de subsidiërende instanties wel verweten kan worden. Jan liet zich niet uit het veld slaan en schafte de vele camera's en bekabeling, internetaansluiting etc etc. zelf aan. Thuis werd dat met minder gejuich ontvangen; een paar jaar niet op vakantie! Dat de investering dubbel en dwars de moeite waard was ondervonden wij snel na zijn ruime inleiding; prachtige (live)beelden van laatvliegers in hun kraamkolonie. Een paar van zijn camera's zijn op afstand bestuurbaar, zelfs vanuit zijn eigen woning. Als vrouwlief TV aan het kijken is, kijkt Jan op zijn scherm wat daar vlak boven hangt om de juiste beelden te maken. De vele beelden die dag en nacht opgeslagen worden op een van de vele grote harde schijven moeten in deze periode ook gecontroleerd worden om o.a. te zien of er goede beelden zijn van een bevalling of van hun sociale gedrag. Al met al een tijdverslindende bezigheid. Jan doet dit met veel verve en veel plezier en kan hierover mooi vertellen.

image-2018-09-01-5.jpg

Op het moment dat de laatvliegers op het punt van uitvliegen stonden liep het vertrek leeg om buiten te kijken naar dit spektakel. De ene na de andere liet met vele sociale roepjes horen dat ze eraan kwamen om daarna uit te vliegen. Wat ons opviel is dat ze de eerste 10-20 meter geen geluid maakten en pas verderop hun echoloactie gebruikten. Vele van ons stonden met batdetector klaar om deze geluiden te horen en ook op te nemen. Vooral de sociale roepjes hoor je niet zo vaak en met zo'n 250 laatvliegers zijn er daar verschillende mooie van gehoord en opgenomen als referentiegeluid.

image-2018-09-01-6.jpg

Een prachtige avond werd afgesloten na het voortzetten van de lezing van Jan. Daarin vertelde Jan nog terloops dat hij druk bezig is met elektronische telramen geplaatst te krijgen bij de in/uitvliegopeningen om de koloniegrootte beter bij te kunnen houden. Laten we hopen dat de instanties nu wel over de brug willen komen, anders kunnen Jan en zijn vrouw de aankomende jaren nog niet bijkomen van al dit prachtige werk op hun welverdiende vakantie. 

De Laatvlieger_02.jpg

  

Gewone dwergvleermuisGewone dwergvleermuis (Paul van Hoof)
Het slopen van gebouwen kan schade veroorzaken voor beschermde soorten vleermuizen, gierzwaluwen, mussen, uilen en steenmarters. Omdat er in de praktijk nogal eens iets mis gaat, brengen de Provincie Gelderland en de omgevingsdienst Rivierenland nu een folder uit om gemeenten en initiatiefnemers te informeren.

Te slopen gebouwen zijn niet altijd onbewoond: in leegstaande gebouwen huizen vaak dieren. Daar wordt niet altijd aan gedacht, maar met een beetje zorg vooraf kan voorkomen worden dat zij beschadigd of zelfs gedood worden. Het kan gaan om beschermde soorten als vleermuizen, gierzwaluwen, mussen, uilen en steenmarters. Bij het slopen van gebouwen kunnen zij aanzienlijke schade ondervinden. Als een winterverblijfplaats van vleermuizen over het hoofd wordt gezien, kan in één klap een populatie verdwijnen. Als er in strijd met de wet wordt gehandeld kan bovendien de uitvoering worden stilgelegd. Dat is in niemands belang en al helemaal niet in het belang van de beschermde soorten. 

Sinds 1 januari 2017 zijn de provincies verantwoordelijk voor soortenbescherming. Ook gemeenten en omgevingsdiensten hebben hierin een verantwoordelijkheid. Om te bevorderen dat bij het slopen de soortenbescherming beter in beeld komt, heeft de provincie Gelderland, samen met de omgevingsdienst Rivierenland, een digitale folder gemaakt om gemeenten en initiatiefnemers te informeren. In de folder wordt uitgelegd welke beschermde dieren en planten vaak worden aangetroffen, waar zij zitten en hoe je rekening met hen kunt houden. In sommige gevallen kun je door het treffen van maatregelen schade aan beschermde soorten voorkomen. Ook wijst de folder de weg in het geval dat een ontheffing Wet natuurbescherming nodig is.

De folder is geschikt om melders van sloopplannen te informeren over het belang van soorten bij sloopwerkzaamheden. Omgevingsdienst Rivierenland heeft aangegeven de folder te gaan verspreiden. De provincie zal ook andere omgevingsdiensten en gemeenten benaderen om hetzelfde te doen. De folder is hier te downloaden (pdf: 523 KB).

Tekst: Willem Drok, Provincie Gelderland