Het laatste Werkgroep nieuws

Details

Gepubliceerd: 04 maart 2019

Vleermuisdeskundige Wiegert Steen van de Vleermuiswerkgroep Wageningen bekeek het filmpje en zag dat het om een grootoorvleermuis gaat. Voor de vraag over hoe vaak vleermuizen ten prooi vallen aan roofvogels dook hij in de literatuur.

Bosuil verschalkt grootoorvleermuis (Klik op link) 

  Geen vleermuisspecialisten

Er zijn in Nederland geen roofvogels gespecialiseerd in het jagen op vleermuizen. Dat wil niet zeggen dat roofvogels nooit een vleermuis zullen vangen, maar slechts een uiterst klein deel van hun voedsel bestaat uit vleermuizen. Uit een onderzoek voor de Britse Eilanden uit de jaren 90 blijkt dat het voedsel van dagactieve roofvogels voor slechts 0,0034% uit vleermuizen bestaat en voor de nachtactieve uilen voor 0,035%. Opgeteld waren dat echter wel 200.000 vleermuizen per jaar en blijkt dat ongeveer 10% van de sterfte per jaar onder vleermuizen wordt veroorzaakt door roofvogels en uilen.

Gewone grootoorvleermuis (Bron: Erik Korsten)

Ook zangvogels eten (heel!) soms een vleermuis

Onder dagactieve roofvogels zijn in Nederland waarnemingen bekend van vangsten van vleermuizen door sperwer, slechtvalk, boomvalk, torenvalk en buizerd. Maar ook bij niet-roofvogels als zilvermeeuw, kokmeeuw, ekster en zelfs bij spreeuw, merel en wilde eend is waargenomen dat zij een vleermuis verschalkten. Mogelijk is het grote aantal dagactieve roofvogels een drijvende kracht achter de evolutie van vleermuizen tot nachtdieren.

Bosuil pakt ieder jaar een vleermuis

Slapende bosuil (Bron: Erik Korsten)Ondanks het grote aantal dagactieve roofvogels worden de meeste vleermuizen gevangen door uilen. Uilen hebben net als vleermuizen een nachtelijke leefwijze en staan daardoor voor ongeveer 90% garant voor de gevangen vleermuizen onder roofvogels. De bosuil is op de Britse Eilanden met een aandeel van 84% wel het meest de 'vleermuisvanger' onder de uilen. Toch eet een gemiddelde bosuil maar zelden een vleermuis. Uilen zijn opportunistische jagers en het is voor hen veel gemakkelijker om een muis te vangen dan een behendige vleermuis in vlucht. Omgerekend gaat het om 1 vleermuis per 9 maanden (1,1 vleermuis per jaar) voor een bosuil en 1 vleermuis per 13 maanden voor een kerkuil (0,9 vleermuis per jaar). Bij de dagactieve roofvogels komt het helemaal zelden voor… Slechts 1 vleermuis per 20 en 26 jaar voor respectievelijk een torenvalk en een boomvalk.

Vleermuizen op een presenteerblaadje

In zekere zin is bijna elke dood van een vleermuis door een roofvogel ‘een incidentele dood’. Dat het ook nog eens op camera is vastgelegd is echt super-toevallig! Alleen in gevallen waarbij een roofvogel makkelijk bij een kolonie vleermuizen kan komen, en ze als het ware op een presenteerblaadje worden aangeboden, zijn hogere aantallen vleermuizen als prooi waargenomen. Zo liep in Polen bij een grot met een winterverblijfplaats van vleermuizen het percentage vleermuizen in de prooidieren van een paar bosuilen in twintig jaar op van 22% tot 37%. Van kerkuilen zijn soortgelijke opportune gevallen bekend. In Nederland is ook een waarneming bekend van prooiresten van vier laatvliegers in een nest van een boomvalk. Maar dat lijken toch echt bijzondere gevallen.

Meer informatie

• Dit artikel is met referenties naar achtergrondliteratuur ook te vinden op de website van de Zoogdiervereniging
• Beleef de Lente

Tekst: Wiegert Steen, Vleermuiswerkgroep Wageningen en Erik Korsten, Zoogdiervereniging
Foto's: Beleef de Lente, Vogelbescherming Nederland; Erik Korsten
Film: Beleef de Lente, Vogelbescherming Nederland

Details

Gepubliceerd: 25 januari 2019

 Jaarlijks wordt in ons land veel onderzoek gedaan naar de effecten van een voorgenomen activiteit of project op beschermde vleermuizen. In zo'n effectbeoordeling wordt ook gekeken naar de mogelijke verstoring door niet-natuurlijke geluiden, zoals van verkeer, industrie of een muziekfestival. Maar in hoeverre horen vleermuizen eigenlijk dezelfde geluiden als wij, mensen?

In de regel wordt er bij geluidseffect-studies van uitgegaan dat de in Nederland voorkomende soorten vleermuizen gevoelig zijn voor omgevingsgeluid, omdat ze zich middels echolocatie (dus op het gehoor) oriënteren en insecten bejagen. Voor sommige soorten, zoals de gewone grootoorvleermuis en de vale vleermuis, vormt ook passief luisteren naar het geritsel van prooidieren een jachtstrategie. Tot op heden ontbreekt het echter aan uniforme en wetenschappelijk onderbouwde criteria en normen voor de beoordeling van geluidschade aan natuurwaarden, waaronder vleermuizen. Vleermuisonderzoekers vragen zich daarom af wat vleermuizen precies horen van door mensen geproduceerde geluiden.

Lage frequenties

Via literatuuronderzoek en de analyse van eigen geluidsmetingen bij verkeer, festivals en het heien van betonpalen, komen onderzoekers tot de conclusie dat vleermuizen andere geluiden horen dan mensen. Dit staat in het artikel ‘­Wat horen vleermuizen van door mensen geproduceerde geluiden?’ dat de betrokken onderzoekers dezer dagen hebben gepubliceerd in het tijdschrift Lutra van de Zoogdiervereniging. Het verschil in horen, denken de onderzoekers te kunnen verklaren uit anatomische en fysiologische verschillen tussen de onderzochte vleermuizen en mensen. Volgens de auteurs hebben onder acht kilohertz alle in Nederland voorkomende vleermuizen zelfs al een dermate hoge gehoordrempel dat deze frequenties slechts beperkt, en vaak zelfs niet, worden waargenomen of storend kunnen zijn. De auteurs betogen dat dit geldt voor zowel overwinterende als foeragerende vleermuizen. In de praktijk zou dit kunnen betekenen dat het geluid van bijvoorbeeld verkeer, heien en popconcerten, spraak en klokgelui tot minder verstoring leiden dan tot nu toe werd gedacht. Zo zal naar verwachting in een winterverblijf fluisteren en 'ssssttt' roepen de aanwezige vleermuizen meer verstoren dan gewoon praten.

Praten is voor deze grootoorvleermuizen in winterslaap mogelijk minder verstorend dan fluisteren (Bron: Ben Verboom)

Vleermuisbescherming

Dit (mogelijk) nieuwe inzicht kan van belang zijn bij de bescherming van vleermuizen en bij studies naar de effecten van uiteenlopende, menselijke activiteiten op vleermuizen.
Nader onderzoek is nodig om de uitkomsten van deze studie te kunnen bevestigen. De bevindingen komen alvast overeen met een studie over de invloed van festivalmuziek op vleermuizen, dat na goedkeuring van het artikel voor Lutra in de Levende Natuur (119: 5) werd gepubliceerd en waarvan het rapport ook is te downloaden.
Hopelijk gaan ook andere onderzoekers zich met de invloed van geluid op vleermuizen bezighouden. Klik hier om het hele artikel te lezen.

Naast dit artikel bevat de nieuwste Lutra ook artikelen over de herkomst en de verspreidingsgeschiedenis van de Noordse woelmuis, mollen in wegbermen, 3D botanalyse van tandwalvissen en botafwijkingen bij reeën.
Interesse gewekt? Word lid van de Zoogdiervereniging en neem een abonnement op Lutra of bestel het laatste nummer voor €7,50 bij Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.

Tekst: Reinier Meijer, VecoRO en Redactie Lutra
Foto’s Paul van Hoof; Ben Verboom

Details

Gepubliceerd: 14 februari 2019

De in 2000 ingevoerde Europese Kaderrichtlijn Water heeft als doel de kwaliteit van oppervlakte- en grondwater in Europa te waarborgen. In aanloop op de volgende evaluatie van deze richtlijn zijn er steeds meer landen en bedrijven die actief proberen deze 'waterwet' te ondermijnen. Dit is een serieuze bedreiging voor mens, plant en dier, waaronder vleermuizen.

De Europese Kaderrichtlijn water richt zich niet alleen op de chemische kwaliteit van het oppervlakte- en grondwater (en indirect ons drinkwater), maar ook op de ecologische kwaliteit van waterhabitat voor van water afhankelijk soorten. Dat zijn niet alleen de planten en dieren die ín het water leven, maar ook dieren die voor hun voedsel en drinkwater afhankelijk zijn van waterrijke gebieden. Dat geldt ook voor vleermuizen. Veel vleermuizen jagen op van water afhankelijke insecten. Belangrijke verblijfplaatsen en leefgebieden van vleermuizen hebben meestal dan ook een sterke relatie met nabij aanwezige waterpartijen. Een aantal voorbeelden:

Gespecialiseerd in jagen op het water

Watervleermuis pakt prooi (Bron: Theo Douma)Watervleermuizen, meervleermuizen en de in Zuid-Europa voorkomende Capacinni’s vleermuizen zijn gespecialiseerd in het jagen op insecten die op- of vlak onder het wateroppervlak leven. Met hun gevoelige echolocatie detecteren ze zelfs muggenlarven die één millimeter boven het wateroppervlak uitsteken en scheppen deze met hun grote poten uit water. Dit gaat het beste bij een open en relatief glad wateroppervlak. Een toenemende begroeiing van het wateroppervlak (zoals vaak door exotische waterplanten of als gevolg van vermesting) belemmert deze vleermuizen in hun jacht. Ook zijn ze afhankelijk van de windluwe zones die ontstaan door natuurlijke oeverbegroeiing.

Voorkeur voor waterrijk habitat

Veel soorten vleermuizen hebben in hun jachtgebied een sterke voorkeur voor waterrijke habitats. Wie een vleermuisexcursie organiseert, weet dat je bij het water de meeste kans hebt om het publiek vleermuizen te laten zien en horen. Dit geldt niet alleen voor de bovengenoemde water- en meervleermuizen, maar ook voor soorten als ruige dwergvleermuis, kleine dwergvleermuis, gewone grootoorvleermuis, franjestaart en rosse vleermuis. Ze hebben een eigen niche waarin ze zich onderscheiden van andere soorten die op soortgelijke insecten foerageren. Zo jagen gewone dwergvleermuizen grotendeels op dezelfde insecten als ruige dwergvleermuizen, maar zijn ze iets minder aan waterrijk habitat gebonden.

Kraamkolonies kunnen niet zonder water

De locaties van kraamverblijfplaatsen van veel soorten vleermuizen hebben een sterke relatie met nabij gelegen waterrijke gebieden als jachtgebied en drinkplaats. Niet alleen hebben kraamgroepen (vrouwtjes met jongen) een hogere voedselbehoefte, ook verbruiken ze meer water. Voor een snelle ontwikkeling van hun jongen kiezen vleermuizen vaak relatief warme kraamverblijfplaatsen. Hierdoor, en door het zogen, hebben zogende vrouwtjes een veel grotere waterbehoefte dan niet-zogende dieren. In diverse onderzoeken is er een directe relatie aangetoond tussen de beschikbaarheid van drinklocaties voor zogende vrouwtjes en de overlevingskansen van juveniele vleermuizen.

Vijvers kunnen van levensbelang zijn voor vleermuizen, hier dwergvleermuis (Bron: René Janssen)

Het belang van kunstmatige en beheerde waterbronnen

In gebieden waar water schaars is, blijken tijdelijke en vooral permanente waterpartijen van essentieel belang te zijn voor de overlevingskansen van lokale vleermuispopulaties. Wanneer bij aanhoudende droogte, zoals afgelopen zomer ook in Nederland, poelen, vijvers, beken en vennen droogvallen kan dit directe gevolgen hebben voor de beschikbaarheid van drinkwater. Ook heeft het langdurige gevolgen voor de voedselvoorziening. Na het droogvallen van een poel kan het jaren duren voor aantallen en diversiteit van waterinsecten, en daarmee voedselaanbod voor vleermuizen, weer op peil zijn. In dergelijke perioden zijn vleermuizen vaak afhankelijk van door mensen beheerde kunstmatige waterpartijen zoals tuin- en parkvijvers, blusvijvers en zwembaden. In urbane gebieden kunnen dergelijke kunstmatige vijvers zelfs de belangrijkste drinkplaatsen voor vleermuizen zijn. 
Overigens is niet iedere vijver voor iedere vleermuis een geschikte drinkplaats. Omdat vleermuizen al vliegend water van het oppervlak drinken, moet er bij de vijver voldoende vliegruimte zijn. Wendbare grootoorvleermuizen kunnen nog prima uit een kleine beschutte vijver drinken, terwijl de snel vliegende en minder wendbare rosse vleermuizen en laatvliegers dat alleen kunnen uit een grotere waterpartij met weinig hoge oeverbegroeiing.
Naast verdroging kan ook een verandering in waterbeheer grote gevolgen hebben voor vleermuispopulaties. Zo kan het weer toelaten van zout water in het Hollands Diep en het Volkerak Zoommeer negatieve gevolgen hebben voor foerageer- en/of drinklocaties van grote populaties vleermuizen.

Een vleermuis drinkt uit een kleine tuinvijver (Bron: Peter Frigge)

Vervuild water, een sluipmoordenaar voor vleermuizen

De vervuiling van oppervlaktewater kan de overlevingskansen en voorplanting van vleermuizen sterk beïnvloeden. Bronnen van vervuiling van oppervlaktewater zijn bijvoorbeeld (nood-)lozingen van rioolwaterzuivering, uitspoeling van meststoffen en bestrijdingsmiddelen in de landbouw, resten van medicijnen, reststoffen van industrie (zware metalen) en uitspoeling van snelwegen. Wanneer oppervlaktewater door vervuiling voedselrijker wordt, leidt dit vaak tot een groter aanbod van dansmuggen en een toename van het aantal foeragerende vleermuizen. Deze vleermuizen krijgen via deze insecten echter ook meer gifstoffen binnen dan in hun natuurlijke, onaangetaste habitat. Zo kunnen de bezinkbakken en filterbasins van waterzuiveringen een grote aantrekkingskracht hebben op vleermuizen, maar ook een risico voor hen vormen. Ook vervuild slib (met PCB’s en zware metalen) en bestrijdingsmiddelen uit de landbouw komen via insecten en gedronken water in vleermuizen terecht. Bij te hoge concentraties heeft dit gevolgen voor de voortplanting en overlevingskansen van vleermuizen.

Iedere vleermuis is een ‘watervleermuis'

Het zal duidelijk zijn dat je gerust mag stellen dat iedere vleermuis een ‘water’-vleermuis is. Alle vleermuizen hebben schoon water nodig: voor drinken en voor voedsel.

De Kaderrichtlijn Water moet juist beter worden, en niet zwakker! Help ons dat geluid te laten horen!

De Europese wateren en alle dieren die daar afhankelijk van zijn, hebben uw en onze steun hard nodig. Er zijn veel landen en bedrijven die actief proberen de regels af te zwakken. Daarom houdt de Europese Unie een raadpleging, een publieksconsultatie, om te meten hoe de Europeanen tegen de regels aankijken. De Zoogdiervereniging sluit zich van harte aan bij andere natuurbeschermende organisaties als Vogelbescherming Nederland, Vlinderstichting en RAVON die opkomen voor een goede invulling van, en toezicht op de Kaderrichtlijn Water.

Wilt u ons helpen om dat geluid te laten horen? Laat dan de EU uw geluid horen via de #protectwater-petitie van het Wereld Natuur Fonds en draag bij aan het behoud van de Kaderrichtlijn Water!

Tekst: Erik Korsten en Herman Limpens, Zoogdiervereniging
Foto’s: Theo Douma; René Janssen
Video: Peter Frigge, Kikkercam, Ravon 

Details

Gepubliceerd: 11 januari 2019

De Limburgse mergelgroeves vormen belangrijke winterverblijfplaatsen voor vleermuizen. De Koelebosch-groeve, waar jaarlijks honderden vleermuizen overwinteren, was sinds 2003 vanwege veiligheid voor mensen gesloten. Daardoor konden geen wintertellingen meer plaatsvinden en was niet bekend hoe het met de vleermuisaantallen ging. In 2018 is de groeve opgeknapt, waardoor tellingen weer mogelijk zijn.

Elk jaar worden de winterslapende vleermuizen in een flink aantal mergelgroeves geteld in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring. De Limburgse mergelgroeves zijn enerzijds door hun koele, vochtige klimaat, rust en duisternis voor duizenden vleermuizen ideale plekken om hun winterslaap te houden. Anderzijds zijn tellingen van deze overwinterende vleermuizen cruciaal om inzicht te hebben in hoe het met veel Nederlandse soorten vleermuizen gaat. Een enkele keer wordt een groeve vanwege de veiligheid voor mensen echter afgesloten. Dat lot trof ook de Koelebosch-groeve bij Bemelen, waar jaarlijks vele honderden vleermuizen overwinteren. Vanaf 2003 was het niet meer toegestaan om de groeve te betreden en was er geen zicht op de aantalsontwikkeling van de vleermuizen in de groeve. Met financiële steun van de provincie Limburg is de Koelebosch-groeve in 2018 weer veilig gemaakt. Daarmee is mogelijk instortingsgevaar voor zowel de vleermuizen als de vleermuistellers weggenomen en kan in de groeve weer jaarlijks geteld worden.

Ingang van de Koelebosch-Groeve (Bron: Dean Schins)

Oase van rust

De onderaardse mergelgroeves in Zuid-Limburg zijn ontstaan door het eeuwenlang winnen van mergelblokken voor bijvoorbeeld het bouwen van huizen, boerderijen en kastelen. Door de opkomst van andere goedkopere bouwmaterialen is het winnen van mergelblokken vrijwel volledig gestopt. De meeste groeves werden voor vele decennia een oase van rust en een belangrijk toevluchtsoord voor overwinterende vleermuizen. Andere werden direct, of in de loop der jaren, in gebruik genomen voor andere activiteiten, zoals kerstmarkten, rondleidingen en musea. De groeves zijn daarmee belangrijk vanuit cultuurhistorisch en natuurhistorisch oogpunt.

Scheur in het plafond (Bron: Arnout Sluijsmans)

Drie mergelgroeves weer veilig voor vleermuizen en vleermuistellers

Wintertelling in mergelgroeve (Bron: Bernadette van Noort)

Vanuit het oogpunt van cultuurhistorie (onderzoek naar opschriften en gebruik van mergelgroeves in het verleden) en natuurhistorie (het tellen van vleermuizen) is het veilig kunnen betreden van mergelgroeves essentieel. Het veilig maken van ‘afgekeurde’ groeves is echter niet gemakkelijk en vaak duur. Met financiële ondersteuning van de provincie Limburg, uit het budget voor de uitvoering van wettelijke taken in het kader van de Wet Natuurbescherming, is het gelukt om in 2018 drie mergelgroeves weer veilig te maken: de Koelebosch-groeve, de Schoorberggroeve en het Houbensbergske. In deze groeves, alle drie in beheer bij Stichting Het Limburgs Landschap, overwinteren tientallen (Houbensbergske) of zelfs honderden vleermuizen (Koelebosch-groeve).

Wintertellingen

Vrijwillige vleermuistellers gaan elk jaar in de winter zoveel mogelijk groeves in om de daar aanwezige vleermuizen te tellen. Dankzij de inspanning van de vrijwilligers die al sinds 1944 vleermuizen tellen, is een unieke reeks opgebouwd. De provincie Limburg en Stichting Het Limburgs Landschap gebruiken deze gegevens voor het onderbouwen van het provinciale natuurbeleid en om het beheer van de groeves te evalueren en te optimaliseren. Dankzij de werkzaamheden in deze drie groeves is het waarschijnlijk weer mogelijk voor het CBS om een betrouwbare trend te maken van de aantallen overwinterende vleermuizen in het Natura 2000-gebied Bemelerberg en Schiepersberg. We kijken uit naar de telling van deze winter.

Tekst: Maurice La Haye, Zoogdiervereniging